İleri dönüşüm kavramına Türkiye’den pek çok örnek verebiliriz. Hatta kimisi oldukça eskilere dayanıyor. Bu yazı ileri dönüşüm tasarımı konusunun Türkiye’deki örneklerine odaklanıyor. Türkiye’de eski tarihlere ait pek bilinmeyen örneklerden biri 1996 yılında İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin kullanım ömrünü tamamlamış belediye otobüslerinin camlarını kent içerisindeki otobüs duraklarında kullanmasıdır. İTÜ İstanbul Teknik Üniversitesi’nde yüksek lisans tezimin araştırması sürecinde rastladığım ve tezime keyifle dahil ettiğim bir bilgidir.

Upcycling kelimesinin Türkçe karşılığı olarak “ileri dönüşüm” ifadesi 2015 Ocak ayında tamamladığım yüksek lisans tezimde akademik literatüre eklendi. O dönemde bu ifade karşılığında Google arama motoru pek bilgi getiremezken bugün 575.000 sonuç ile kavramın Türkiye’de ne şekilde yerleştiğini gösteriyor. TDK Türk Dil Kurumu web sitesinde ‘ileri dönüşüm’ kelimesi karşılığı henüz tanımlı değil.

Hurda ve kullanım ömrünü tamamlamış ürünlere fikir ve tasarım katma değeri ekleyerek yeni bir tanım getirmek ve ikinci yaşamlarına farklı bir hikaye ile başlatabilmek pek çok tasarımcı ve sanatçı için heyecan verici.

Bu heyecan beni gelişen teknolojiye paralel olarak hızla miktarı artan ve içeriği değişen elektronik atıklara yaklaştırdı. 2012 yılında bir yüksek lisans dersi dahilinde yapmış olduğum araştırmalara katılan kişilerin neredeyse tamamının elektronik atıkları geri dönüşüme göndermediklerini, çoğunun duygusal bağlılıklar veya nereye atacaklarını bilmiyor olmaları nedenleri ile bu ürünleri evlerinde depoladıklarını saptadım.

Aynı yıl Kadir Has Üniversitesi Cibali kampüsündeki bilgisayar laboratuvarlarının kendi atıklarını alarak onlar için laboratuvar isimlikleri tasarladım. İsimlikler halen üniversitenin bilgisayar laboratuvarında kullanılmakta. ''E-letters'' isimli çalışma aynı yıl makers hareketinin paylaşım alanı Makezine’de yayınlandı.

İleri dönüşüme örnek oluşturan bir başka çalışma 2015 yılında hurdacıdan alınan bir endüstriyel fan kullanarak gerçekleştirdiğim ürün standı bulunuyor.

Tasarımcı Meriç Kara ve Serda Çamlı, Vitra için teşhirlerde kullanılan ve atık lavabo bataryalarının kumanda kollarını ahşap malzeme ile birleştirerek bir mumluk tasarladı. 2014 yılında gerçekleşen proje ürünleri ilk üretim olarak yüz elli adet üretildi.

Heykel ve sanat üretimlerinde atık hurda malzemeleri kullanmayı seven ve tercih eden sanatçılar arasında bulunan Pınar Akkurt’un erken dönem işleri arasında, 1997 yılında yaptığı fast-food lokantasının bardak ve patates kızartması ambalajları ile 'çok lezzetli' anlamına gelen el işareti heykeli bulunuyor.

Sanatçının 2016 yılında gerçekleştirdiği işler arasında pizza kutularından sanat mekanı içerisine sütun yerleştirme, tek kullanımlık plastik çatal, kaşıkları ve hurda mutfak malzemelerini kullanarak Karaköy Lokantası için hazırladığı vitrin yerleşimleri bulunuyor.

Sanatçı Uluç Ali Kılıç 2016 yılında Mamut Art Project’ de sergilenen Petsistence isimli işlerini pet şişeler kullanarak gerçekleştirmişti.

Sanatçı Asaf Erdemli de atık ve hurda malzemelere karşı heyecanı bulunan ve heykellerini atık malzemeler kullanarak gerçekleştiren sanatçılardan.

İleri dönüşüm kimi zaman geri dönüşüm ile de iç içe bir şekilde özellikle son yıllarda yaratıcı projelerin de konusu olarak gündemimizde yer alıyor.

2014 yılında İstanbul’da düzenlenen 2.İstanbul Tasarım Bienali kapsamında Tasarım Atölyesi Kadıköy TAK, tasarımcılara “How to do too” başlıklı açık bir çağrı yaparak, kullanılmış atık malzemeler ile Kadıköy bölgesinde yaşayan halk tarafından kullanılacak şehir elemanları tasarlamalarını istedi.

Contemporary İstanbul 2016’da Arçelik firması, kendi geri dönüşüm tesislerinden elde edilen malzemelerin tasarımcı ve sanatçılar tarafından sanat eserlerine dönüştürüldüğü bir ‘Cycles’ isimli bir sergi gerçekleştirdi.

Atıkların ürünlere dönüştürüldüğü markalar da Türkiye’de yeşermeye başladı. Çöpmadam, en eski ve tanınan markalardan. Türkiye’de yerel bir kalkınma projesi olarak kadınların çalışma hayatına kazandırılması ve çevre korunmasına katkı sağlamak amaçları ile 2008 yılında hayata geçirilen proje kapsamında kullanılmış atık ambalaj malzemeleri elde örülerek çanta, cüzdan gibi ürünlere dönüştürülüyor.

%100 istanbul markası da, kullanılmış gıda çuvalları, tır brandaları, eski reklam afişleri, vintage kumaşları, çanta, babet ve defter gibi ürünlere dönüştürüyor.

Yasemin Artut
Endüstri Ürünleri Tasarımcısı
www.yaseminartut.com / www.rokadesign.net